Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΕΡΤΙΚΑΣ

 

Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

GIAMBATTISTA VICO, Η νέα επιστημονική γνώση, εισ.-μτφρ.-πίνακες Γιώργος Κεντρωτής, εκδ. Gutenmberg, σελ. 1048.

Με όποιους όρους κι αν προσεγγίσουμε ένα κλασικό έργο όπως η Nuova Scienza [Η νέα επιστημονική γνώση] του Τζιαμπατίστα Βίκο, απ’ όποια οπτική γωνία κι αν εστιάσουμε, θ’ αναγνωρίσουμε σε τούτο πολλές από τις πηγές όσων συγκρότησαν την προσωπικότητά μας ως νεωτερικών ανθρώπων. Χρειάζεται μόνον ένα καθαρό μυαλό για να διαπιστώσουμε μέσα από τις 1112 παραγράφους του συγγράμματος ότι οι απόλυτα χαρτογραφημένες περιοχές του σήμερα ανακαλύφθηκαν από έναν τολμητία που ίσως ούτε καν ο ίδιος ήξερε ποια νέα ήπειρο κατακτούσε. Η Νέα επιστημονική γνώση -η νέα επιστήμη όπως έχει χαραχτεί στη μνήμη μέσα από τις άπειρες βιβλιογραφικές αναφορές-, είναι αναντίρρητα ένα πηγαίο έργο μιας ιδιοφυΐας που προπορεύτηκε της εποχής της.

Ο Τζιαμπατίστα Βίκο (1668-1744) ένας Ναπολιτάνος του 18^ου αιώνα, υπήρξε καθηγητής της ρητορικής που παρά την αναγνώριση της πολυμάθειας και των πνευματικών ικανοτήτων του από επιφανείς λόγιους της γενέτειράς του, έμεινε παραγνωρισμένος σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Το έργο του ήταν γνωστό σε μια δράκα συντοπιτών του, που σίγουρα δεν το προσέλαβαν όπως οι μεταγενέστεροι. Ύστερα ξεχάστηκε για έναν περίπου αιώνα, κι επανήλθε στην επιφάνεια χάρη στις αναζητήσεις νεωτερικών συμπατριωτών του, που αναζητούσαν ερείσματα στον επαναστατικό εθνικισμό τους. Αυθεντίες όπως ο Michelet, o Dilthey κι o Croce τον θεώρησαν πρόδρομό τους και τον ερμήνευσαν με τα δικά τους μέτρα και σταθμά, αναδεικνύοντας όψεις του έργου του, χωρίς όμως να χάνεται τίποτε κάθε φορά από το σύνολο.

Η Nuova Scienza, συμπεριλαμβανομένων και των μελετών που κυκλοφορούν στην ελληνική γλώσσα, θεωρείται ίσαμε σήμερα ένας ακρογωνιαίος λίθος που πάνω του ανεγείρονται οικοδομήματα ποικίλων ρυθμών και αντιλήψεων. Το μικρό πανδαιμόνιο ιδεών που εμπεριέχει προλαμβάνει αισθητικές θεωρίες, ανθρωπολογικές έρευνες, φιλολογικές, δικαιικές και πρωτίστως ιστορικές. Πολλά απ’ όσα γράφει έχουν πλέον απορριφθεί από τη σύγχρονη έρευνα, κάποια κρίνονται αβάσιμα, παρά ταύτα όμως απ’ όλους θεωρείται καινοτόμος καθώς ανοίγει νέες κατευθύνσεις για την έρευνα όπως, για παράδειγμα, όταν ανασυγκροτεί τη ζωή των αρχαίων πολιτισμών μέσω της ετυμολογίας ή κατανοεί τους ιστορικούς νόμους με βάση την πάλη των τάξεων.

Σ’ εκείνο όμως που όλοι συμφωνούν, σ’ εκείνο που κανείς δεν τολμά να πει ότι ο Βίκο δεν ήταν πρωτοπόρος είναι η ανακάλυψη της ηπείρου της ιστορίας. Η νέα επιστημονική γνώση την οποία κομίζει ο Βίκο είναι η βεβαιότητα ότι οι άνθρωποι μπορεί να γνωρίσουν ό,τι κατασκευάστηκε από τους ίδιους, δηλαδή μπορεί να γνωρίσουν τον πολιτικό κόσμο και την ιστορία του. «Ο πολιτικός κόσμος», γράφει, «είναι βέβαιο ότι φτιάχτηκε από τους ανθρώπους γι’ αυτό μπορούμε να αναζητήσουμε τις αρχές του μέσα στα μέτρα του ίδιου μας του ανθρώπινου νου».

Για να καταλάβουμε το καινοφανές αυτής της απόφανσης θα πρέπει να έχουμε κατά νου τη δεσπόζουσα τότε έποψη του Καρτέσιου, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος της εμπειρίας δεν μας παρέχει καμιά ασφαλή γνώση και η μόνη βέβαιη γνώση είναι εκείνη που δημιουργεί αυστηρά το ανθρώπινο πνεύμα, η αφηρημένη μαθηματική-γεωμετρική γνώση. Ο Βίκο έρχεται να αμφισβητήσει αυτή την ασφαλή γνώση και να υποστηρίξει πως ανακάλυψε τη βεβαιότητα στον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας, στον κόσμο του ανθρώπινου πολιτισμού, τον οποίο οικοδομούν οι άνθρωποι. Υπ’ αυτήν την έννοια όχι μόνον εντάσσεται στο κύριο ρεύμα του διαφωτισμού, μα και αποτελεί βασικό πυλώνα του.

Ωστόσο το μεγαλείο του Βίκο δεν σταματά εκεί. Ότι ο άνθρωπος δεν έχει μια σταθερή ανθρώπινη φύση, αλλά εξελίσσεται, ότι η μία κοινωνία διαφέρει από την άλλη, μπορεί να είναι κοινά αποδεκτές παραδοχές σήμερα, όμως στις μέρες του ήταν μια ριζική ανατροπή των παραδεδεγμένων. Μπορούμε να γνωρίσουμε το παρελθόν, λέει, επειδή γνωρίζουμε τους θεσμούς, το δίκαιο των κοινωνιών του παρελθόντος, κι εδώ προκαταλαμβάνει τον Χέγκελ που στην εξέλιξη του δικαίου βλέπει την ιστορία των κοινωνιών. Και βέβαια οι ομοιότητες με τη φαινομενολογία του Χέγκελ δεν σταματούν εδώ, αλλά φτάνουν ίσαμε την εκκοσμικευμένη εκδοχή της θείας πρόνοιας, δηλαδή την «πανουργία του Λόγου». Γιατί ο Βίκο μπορεί να υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν τον πολιτικό κόσμο αλλά τον φτιάχνουν με την καθοδήγηση της θείας πρόνοιας. «Η νέα επιστήμη», γράφει, «είναι έλλογη πολιτική θεολογία της πρόνοιας, η οποία ξεκινά από την κοινή σοφία των νομοθετών που ίδρυσαν τα έθνη θεωρώντας τον θεό ως προστάτη, και τελειούται στη σοφία των φιλοσόφων που απέδειξαν στη φυσική φιλοσοφία τους ότι ο θεός είναι προνοητικός». Ο κόσμος μπορεί να δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο αλλά παρ’ όλα αυτά τον υπερβαίνει. Οι σκοποί των ανθρώπων δεν συμπίπτουν με τους σκοπούς της πρόνοιας που πολλές φορές είναι εντελώς διαφορετικοί. Η βεβαιότητα της γνώσης μας για τον πολιτικό κόσμο δεν συνεπάγεται ότι μπορούμε να προκαταλάβουμε και την ιστορία, να την δημιουργήσουμε κατά το δοκούν.

Πώς συμβαίνει αυτό το «θαύμα», η παρέμβαση της θείας πρόνοιας; Η πρόνοια, λέει, χρησιμοποιεί τα πάθη των ανθρώπων για να σώζει και να διατηρεί το ανθρώπινο γένος. Έτσι, από τη λαγνεία δημιουργείται η οικογένεια, από την άμετρη πατριαρχική εξουσία οι πόλεις, από τις καταχρήσεις των ευγενών η δουλεία στους νόμους και η ελευθερία του λαού, από την καταπάτηση των νόμων η μοναρχία, κι από τον έκλυτο βίο των μοναρχών η σκλαβιά σε άλλους ισχυρότερους λαούς.

 Μέσα από τη μελέτη των επεμβάσεων της πρόνοιας ο Βίκο θα διατυπώσει την έποψη για τον κυκλικό χρόνο των πολιτισμών, των corsi e ricorsi, για τις τρεις εποχές του κάθε πολιτισμού: την εποχή των θεών όταν οι εθνικοί λαοί πίστευαν ότι κυβερνώνται από τους θεούς και ότι τα πάντα καθορίζονταν μέσω οιωνών και μαντειών∙ την εποχή των ηρώων οπόταν οι ήρωες κυβερνούν τις αριστοκρατικές πολιτείες και πιστεύουν ότι η φύση τους διαφέρει από εκείνη των πληβείων∙ και τέλος την εποχή των ανθρώπων που είναι η εποχή της ισότητας, των δημοκρατιών και των μοναρχιών. Ένας πολιτισμός που έχει διανύσει και τις τρεις εποχές φθάνει στην παρακμή του όταν οι άνθρωποι γίνονται έκλυτοι∙ τότε «αρχίζουν να περιπίπτουν στην πολυτέλεια και στην τρυφή και να κατασπαταλούν ασυλλόγιστα την περιουσία τους».

Όσον αφορά την ίδια τη θρησκεία και τους θεσμούς της εξουσίας, αυτοί γεννήθηκαν από τον φόβο των ανθρώπων μπροστά σε ανώτερες φυσικές δυνάμεις∙ ο φόβος γέννησε μέσα στο μυαλό την ιδέα να στηριχθούν σε μιαν υπερφυσική δύναμη κι έτσι αναγνώρισαν τη μεγάλη αλήθεια ότι η θεία πρόνοια μεριμνά για τη σωτηρία όλων. Οι άνθρωποι πίστεψαν ότι είναι δυνατό το αδύνατο, και πάνω σ’ αυτό άρχισαν να χτίζουν τον πολιτισμό. Κανένας πολιτικός κόσμος, λέει ο Βίκο, δεν εδραιώθηκε στον αθεϊσμό, εκτός κι αν ο ίδιος ο αθεϊσμός έχει γίνει θρησκεία θα μπορούσε να συμπληρώσει κάποιος από τους επιγόνους του.

Η πολιτική θεολογία του Βίκο κινείται στο μεταίχμιο της θεολογίας και της μεταφυσικής της ιστορίας. Η ετερογονία των σκοπών, δηλαδή η σύγκρουση των αντιτιθέμενων ανθρώπινων σκοπών που γεννά κάτι διαφορετικό από την ανθρώπινη σκοποθεσία είναι ασφαλώς το κοινό έδαφος με τη μεταφυσική της ιστορίας. Ό,τι τον διαχωρίζει από τις αισιόδοξες μεταφυσικές κατασκευές, ό,τι τον φέρνει πιο κοντά στο πνεύμα της εποχής μας είναι οι κύκλοι των πολιτισμών, η έλλειψη πίστης στην ανθρώπινη πρόοδο και η απουσία κάποιου ευτυχισμένου τέλους της ιστορίας, κάποιου happy end.

Σ’ αυτό το φόντο, και σε πείσμα της ευκολίας των καιρών, είναι ευτύχημα το γεγονός (η θεία πρόνοια θα έλεγε ο Βίκο) ότι χάρη στην τελεσφόρα προσπάθεια του Γιώργου Κεντρωτή προστέθηκε στην ελληνική γλώσσα ένα μείζον έργο της παγκόσμιας γραμματείας.

 

Η Κυριακάτικη Αυγή 29/5/2016

Πηγή: εδώ.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΜΑΟΣ, 31 ΜΑΪΟΥ 2015

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΕΝΤΡΩΤΗΣ


ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΜΑΟΣ, 31 ΜΑΪΟΥ 2015

Αποχωρών αρματολίκια επήρες
με λέξεις υλικές γι’ αποσκευές σου
και γούρι σου στο πέρασμα αναπτήρες
για τα πουράκια του Κενταύρου Νέσσου.

Φονιάδες μοναχών απ’ το αντιμόνιο
περνούν απ’ ώρα βάδην σ’ ένα canto
του Paradiso με δισσό μνημόνιο.

Τους ορφισμούς συντρέχει το ύφος – κάν το
δεις ως σκυτάλη λυρικών δηώσεων·

ή και ως οντά βιαίων εντυπώσεων.

ΘΑΛÁΣΣΙΑ ΑΥΡΑ

STÉPHANE MALLARMÉ

ΘΑΛÁΣΣΙΑ ΑΥΡΑ

Η σάρκα θλίβεται, φευ, κι έχω τα βιβλία όλα μου διαβάσει.

Να φύγω! – εκεί να πάω! Τα πουλιά μεθύσανε με βιάση

ανάμεσα όντας σε άγνωστους αφρούς και στ’ ανοιχτά τα ουράνια!

Στα μάτια μέσα αντιφεγγίζουν κήποι αρχαίοι και μποστάνια,

μα τίποτα δεν κόβει τούτη την καρδιά που εθαλασσώθη,

ω νύχτες μου, ούτε το παντέρμο φως που η λάμπα μου όλο κλώθει

επάνω στ’ άγραφο χαρτί να το περιφρουρεί η λευκότης,

καν η γυναίκα που θηλάζει το βυζασταρούδικό της.

Αναχωρώ! Ω ατμόπλοιο, που ’χεις τα κατάρτια σου λικνίσει,

την άγκυρά σου σήκωσε, σ’ εξωτική να πάμε φύση!

Μια Πλήξη, μι’ Ανία, που μ’ ελπίδες φρούδες πια χειροτερεύει

στων μαντιλιών ακόμα τον στερνό χαιρετισμό πιστεύει!

Μπορεί (ίσως) τα κατάρτια, που καλούν μπουρίνια μανιασμένα,

νά ’ν’ από ’κείνα που οι άνεμοι τα γέρνουν ν’ ακουμπάν χαμένα

ναυάγια άνευ ιστών στους χώρους των ευφόρων αλιπέδων…

Αλλά, ω καρδιά μου, γι’ άκου, γι’ άκου τ’ άσματα των ναυτοπαίδων!

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής.

ΛΙΩΝΕΙ ΤΩΝ ΚΡΙΝΩΝ Η ΨΥΧΗ

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΜΕΛΑΧΡΙΝΟΣ

[ΛΙΩΝΕΙ ΤΩΝ ΚΡΙΝΩΝ Η ΨΥΧΗ]

Λιώνει των κρίνων η ψυχή

σε κάποιους ύμνους μυστικούς προς τη Σελήνη.

Τ’ άνθια τα ετοιμοθάνατα

μυστήριο τα μετάλαβε η Σελήνη.

Κ’ εσύ μυστικοπάθητη που ανάτειλες

σε παραμύθια παλαιών καιρών,

να ξεδιαλύσεις θέλεις, μέσα σε όνειρο,

τί λεν στ’ ανθολαλήματα οι θρήνοι των νεφών.

Από το βιβλίο: Απόστολος Μελαχρινός, "Τα ποιήματα", επιμέλεια Αγορή Γκρέκου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1994, σελ. 83.

ΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝ ΟΙ ΦΡΑΝΤΣ ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ

ΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝ ΟΙ FRANZ FERDINAND: LOVE ILLUMINATION

Χρόνια πολλά, Δημήτρη!

ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

JORGE ANAGNOSTOPOULOS

ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Ο φράχτης όριο.
Πίσω απ’ τον φράχτη το απόγευμα.
Δέντρο με φύλλα λευκά.
Η εμβληματική άνοιξη.
Η παραστάδα από ασβεστόλιθο, η είσοδος φρέσκια.
Ψηλά κρύσταλλα τη φωτίζουν.
Ολοζώντανο το σπίτι, φιλάνθρωπο.
Ένα μάρμαρο κρατάει κεραμικά
της Αγγλίας, της Ολλανδίας, της Μαγδαληνής.
Το πάτωμα σκακιέρα, το χαλί ελληνικό,
μιά άσπρη καρέκλα, μιά πόρτα μισάνοιχτη.
Ο ήχος του πληκτρολογίου και ένας άνδρας.
Που ανασαίνει, γράφει και παίζει.

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής.

Ο ΜΕΤΕΩΡΙΤΗΣ

JACQUES PRÉVERT

Ο ΜΕΤΕΩΡΙΤΗΣ

Ανάμεσα απ’ τα κάγκελα των πειθαρχικών φυλακών

περνάει ένα πορτοκάλι

σαν αστραπή

και πέφτει στον καμπινέ

σαν πέτρα

Και ο φυλακισμένος

πιτσιλισμένος σκατά

φωτίζεται

και αστράφτει από χαρά

Δεν με ξέχασε

πάντα με σκέφτεται

η κοπέλα μου.

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής.

https://vimeo.com/77635233

ΘΛΙΨΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ

αφιερώνεται στην παλιά μου μαθήτρια Νικολέττα Σίμωνος

STÉPHANE MALLARMÉ

ΘΛΙΨΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ

Στην άμμο πάνω χύνεται ο ήλιος, ω αγωνίστρια κοιμωμένη·

λουτρό θερμαίνει στων μαλλιών σου τον χρυσό παραλυμένο

και στην εχθρά παρειά σου, καίγοντας θυμίαμα, επιμένει

με δάκρυα ν’ αποστάζει φίλτρο ερωτικό και μαγεμένο.

Απ’ τ’ άσπρο φέγγισμα μι’ αταραξία αμετάβλητη ξεμένει

που σ’ έκανε να πεις, θλιβή, με το φιλί μου φοβισμένο:

«Ποτέ δεν θά ’μαστε μια μούμια εμείς μαζί, βαλσαμωμένοι

σε αρχαίαν έρημο, σε φοίνικα αποκάτω ευτυχισμένο!»

Μα η κόμη σου η ένδοξη είναι ποταμός και κατεβάζει θέρμη

και την ψυχή μας –δίχως νά ’χει ρίγη– πνίγει την παντέρμη,

και βρίσκει αυτό το Τίποτα που καν εσύ δεν το γνωρίζεις.

Τη μάσκαρα θε να γευτώ των δακρυσμένων σου βλεφάρων

να δω αν κατέχει να προσφέρει στην καρδιά που βασανίζεις

την πνιγηρήν απάθεια των πετρών και των ουράνιων φάρων!

Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής.

ΒΟΛΦΓΚΑΝΚ ΜΠΟΡΧΕΡΤ!

WOLFGANG BORCHERT

GROSSSTADT

Die Göttin Großstadt hat uns ausgespuckt
in dieses wüste Meer von Stein.
Wir haben ihren Atem eingeschluckt,
dann ließ sie uns allein.

Die Hure Großstadt hat uns zugeplinkt –
an ihren weichen und verderbten Armen
sind wir durch Lust und Leid gehinkt
und wollten kein erbarmen.

Die Mutter Großstadt ist und mild und groß –
und wenn wir leer und müde sind,
nimmt sie uns in den grauen Schoß –
und ewig orgelt über uns der Wind!

ΓΡΑΦΟΝΤΕΟΝ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΠΑΣΙΑΚΟΣ


ΓΡΑΦΟΝΤΕΟΝ *

Όπως ο γύφτος
με το ακκορντεόν:
έτσι πέρασα εγώ από τα γράμματα.

Όπως ο γύφτος
-στο μπαλκόνι σου από κάτω-
με το ακκορντεόν του
με το ακκορντεόν
με την καπελαδούρα του και με τις μουστάκες του
με το ακκορντεόν
με το λουλουδικό στο πέτο...

(* διαβάζεται στο σκοπό του "Sous le ciel de Paris", των "Κυμάτων του Δουνάβεως" ή κάποιας άλλης γνωστής μελωδίας).

ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ!

FRIEDRICH HÖLDERLIN

HYPERIONS SCHICKSALSLIED

Ihr wandelt droben im Licht
Auf weichem Boden, seelige Genien!
Glänzende Götterlüfte
Rühren euch leicht,
Wie die Finger der Künstlerin
Heilige Saiten.

Schicksallos, wie der schlafende
Säugling, athmen die Himmlischen;
Keusch bewahrt
In bescheidener Knospe,
Blühet ewig
Ihnen der Geist,
Und die seeligen Augen
Bliken in stiller
Ewiger Klarheit.

Doch uns ist gegeben,
Auf keiner Stätte zu ruhn,
Es schwinden, es fallen
Die leidenden Menschen
Blindlings von einer
Stunde zur andern,
Wie Wasser von Klippe
Zu Klippe geworfen,
Jahr lang ins Ungewisse hinab.

ΟΛΒΙΑ ΝΤΟΝΝΑ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

ΟΛΒΙΑ ΝΤΟΝΝΑ

        Στο άστρο του Α.

Πάρε μια γύρη από λαμπύρισμα παρηγοριάς
Μια θέση που ν’ αστράφτει στο άπειρο
Ψηλότερα κι από την πιο ψηλήν ελπίδα σου
Όλβια Ντόννα! Κι από την άκρη του κόσμου των αχτίδων
Κύλησε με σμαράγδι αναλυτό
Κύματα για τον ζέφυρο της μουσικής του νότου

Κύματα για τον ζέφυρο της μουσικής που παίρνει
Την παρθενιά της νύχτας μακριά
Με ταξίδια σε σπηλιές απέραντες
Με κορίτσια που αγαπούν τις αγκαλιές των κρίνων
Και μελωδούν το βάθος του ουρανού
Και νοσταλγούν τα’ αγιάζι της αιθερημίας

Πάρε μια θέση που ν’ αστράφτει στο άπειρο
Μια κόρη γαλανού ματιού απροσμέτρητου
Με στήμονες ευχής στο ανάστημά σου
Όλβια Ντόννα! Κι από μια καρδιά ομοούσια
Πέρασε για να δεις των χρόνων το βυθό
Σπαρμένο από τα βότσαλα της νηνεμίας.

Από την ποιητική συλλογή: «Προσανατολισμοί» (1941).

Από το βιβλίο: Οδυσσέας Ελύτης, «Ποίηση», Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2002, σελ. 62.